بررسی مقایسه ای رویکردهای کلامی امامیّه و اشاعره تا خواجه نصیر طوسی

بدون شک بزرگ ترین وظیفه ی انبیاء و امامان (ع) و عالمان دین اسلام، پاسداری از حریم عقاید و معیّن کردن حدود و ثغور آن است؛ چون بدون معرّفی عقاید، ستون دین استوار نگشته و حدّ و مرز آیین درست الهی از دین-های ساختگی مشخّص نمی شود. از این رو همواره گروهی از عالمان دین برای دفاع از دین و اعتقادات روش و اسلوب خاصّی را برگزیده و همین امر سبب شده که رویکردهای متفاوتی حاصل گردد. برخی برای دفاع از عقاید تکیّه بر ظواهر کرده و تنها راه دست یابی به معارف دینی را ظواهر کتاب و سنّت می-دانند. این گروه که به نص گرایان معروفند طیف گسترده ای از افراد و گروه ها را دربرگرفته که ویژگی مشترک آنان بی اعتنایی به تعقّل و اندیشه ورزی است. التزام و پایبندی به نص، حجیّت خبر واحد، محدودیّت استفاده از عقل و استدلالات منطقی و عقلی در شناخت، از اصول تفکّر آنان است. حاصل فعالیّت نص گرایان امامیّه،حفظ و نگهداری احادیث پیامبر اکرم (ص) و ائمه ی معصومین (ع) و مبارزه با غلو و غلوگرایی می باشد. این رویکرد پیروانی در میان امامیّه و اشاعره دارد که استفاده ی محدود از عقل و مقدّم کردن ظواهر از جمله ویژگی های آنان است. برخی از عالمان دین هم در دفاع از عقاید، عقل را اصل قرار داده و معتقدند بدون عقل و اصول عقلی هیچ گونه شناختی برای انسان حاصل نمی شود و معارف دیگر اعمّ از حس و تجربه و وحی، همه مبتنی بر مبادی عقلی است. پیروان این اسلوب، رویکرد عقل گرایی را به وجود آورده اند که تثبیت هویّت و استقلال علم کلام و جمع منطقی بین عقل و نقل از جمله دستاوردهای آنان است. این رویکرد هم، در میان امامیّه و اشاعره پیروانی دارد هر چند که نحوه ی عملکرد آنان با یکدیگر تفاوت دارد. پس از پشت سر نهادن دو رویکرد نص گرایی و عقل گرایی حال نوبت آن رسیده بود که از بدنامی فلسفه که در دوره های قبل به وجود آمده بود، کاسته شود به همین علّت عواملی چند دست به دست هم داده و مسائل فلسفه را وارد علم کلام کرد. از این رو، در این دوران عالمان دینی در دفاع از عقاید دینی سعیشان معطوف بر این بود که ورود و خروج مباحث و استدلال هایشان رنگ فلسفی داشته باشد و از آیات و روایات هم برای تأیید استدلال ها بهره می بردند، خواجه نصیر الدین طوسی یکی از متکلّمان خردگرای فلسفی امامیّه در تقویت این رویکرد نقش به سزایی را ایفا کردند.